De overbluffende trap

“Quantum” is een meme. En daarmee bedoel ik dat het woord “quantum” een meme is en niet dat de idee quantum een meme is. Memen, net zoals genen, vermenigvuldigen en verspreiden zich volgens evolutionaire wetmatigheden. Memen worden gekopieerd, de kopieën verspreiden zich, een enkele keer wijken een of meer kopieën iets van het origineel af, op de kopieën vindt een selectie plaats en de geselecteerde memen vormen het begin van de volgende generatie memen. Het woord “quantum” is een prachtig voorbeeld van een evoluerend meme.
Laten we ons niet druk maken over de exacte betekenis van “quantum”. Of, laten we ons er wel druk over maken en vaststellen dat we niet weten van de betekenis van “quantum” is. Wat betekent dit woord op een pak Calgonit? “Quantum. Uniek 3 compartimenten technologie” staat er. Heeft dit iets met elementaire deeltjesfysica te maken? Wordt mijn vaat gewassen op basis van de onzekerheidsrelatie van Heisenberg? Als ik de deur van mijn vaatwasser dichtdoe is dan de toestand van de vuile borden onbepaald totdat ik de klep weer opendoe? Is er ergens op aarde een andere vaatwasser waarvan de toestand verweven is met de toestand van mijn vaatwasser? Ik vrees dat Calgonit niets van dat alles wil aangeven met het woord “quantum”.
“Quantum” heeft niets met quantummechanica te maken. Natuurlijk “quantum” is een meme dat ontstaan is in de twintigste eeuw rond de quantummechanica. En, om het maar even duidelijk te zeggen, de begrippen quantum en quantummechanica hebben wel degelijk een welomschreven betekenis, net zoals een hele reeks andere begrippen die met de opkomst van de quantummechanica zijn ontstaan (zoals onzekerheidsrelatie, quantumtoestand, virtuele deeltjes, actie op afstand en tunneleffect). Deze begrippen vormen in een onderling verband een geverifieerde wetenschappelijke theorie die op een succesvolle wijze het gedrag van subatomaire deeltjes beschrijft. Maar, deze theorie heeft slechts zijdelings iets met het woord “quantum” op het pak Calgonit te maken.
“Quantum” is namelijk een meme. En memen maken zich niet druk om hun betekenis. Memen willen vermenigvuldigd en verspreid worden, ten koste van andere memen. Tien jaar geleden had er wellicht “vernieuwd” gestaan. Maar het “vernieuwd”-meme heeft een paar jaar geleden plaats gemaakt voor het “power”-meme. Concurrent Sun zit wat dat betreft nog in de vorige fase:

De sporen van die fase zijn ook nog terug te vinden op een pak Calgonit, maar zullen, naar ik aanneem, snel verdwijnen:

Dit “power”-meme gaat plaatsmaken voor het “quantum”-meme (q-meme). Dat heeft, wederom, niets te maken met de betekenis van de woorden “power” of “quantum”, en ook niets met de betekenis van “vernieuwd”.
Het q-meme verspreidt zich met duizelingwekkende snelheid. Daarvoor maakt het q-meme gebruik van ons gedrag en onze hersenen. Wat er precies in onze hersenen gebeurt zal het q-meme een zorg zijn, zolang het q-meme maar wordt gekopieerd. Denkt u dat als we honderd mensen in een supermarkt vragen wat “quantum” betekent, dat we dan één en hetzelfde welluidende antwoord krijgen? Natuurlijk niet. Memen zitten namelijk niet in ons hoofd. Memen gebruiken ons hoofd als vermenigvuldigings-mechanisme, net zoals DNA celorganen gebruikt. En het q-meme weet vele breinen voor haar verspreiding te mobiliseren, ook breinen die nog nooit van Heisenberg hebben gehoord.
Het meest zinvolle dat we kunnen zeggen is dat “quantum” een term is die alle andere krachttermen overtroeft. Probeer het maar eens: Weet u wat fitness is, en Power Fitness? Google dan eens Quantum Fitness. Kent u yoga, en Power Yoga? Google dan eens Quantum Yoga. (Ik houd mij zeer aanbevolen voor meer voorbeelden van deze overbluffende trap: Fitness, Power Fitness, Quantum Fitness en Yoga, Power Yoga, Quantum Yoga.) Het q-meme zal dus verschijnen op plekken waar eerst het “power”-meme, het “vernieuwd”-meme, het “krachtig”-meme of het "verbeterd"-meme de dienst uitmaakten.
En dat niet alleen. Het q-meme heeft ook haar weg naar filosofische debatten gevonden. In de philosophy of mind duikt het zo nu en dan op om het meest krachtige aspect van de menselijke geest te verklaren, het bewustzijn. Quantum mind theorieën worden verdedigd door gerenommeerde schrijvers als Roger Penrose en David Chalmer. Toch is dit ook weer een voorbeeld van de overbluffende trap: Mind, Mind Power, Quantum Mind.

En ik vond zelfs deze hyperoverbluffende trap:

Dus, denken alle mensen die de q-meme verspreiden hetzelfde? Het antwoord op deze vraag is een ondubbelzinnig nee. Niels Bohr had andere gedachten bij het woord “quantum” dan Niels de Boer die een pak Calgonit koopt. En dit zijn de uitersten van een spectrum. Iedereen op dit spectrum verspreidt het q-meme, maar zonder enige interne overeenstemming. Q-memen zitten niet in het hoofd van hun verspreiders.
Nogmaals, dat hoeft ook niet. Een meme kan zich laten verspreiden zonder bij haar verspreiders een en hetzelfde effect te weeg te brengen. Sterker nog, memen die verschillende effecten sorteren bij hun verspreiders zullen succesvoller zijn dan memen die slechts één gelijkvormig effect teweeg brengen. Het q-meme dat Niels Bohr raakte zou, als dit meme slechts het Bohr-effect teweeg kon brengen, nooit door Niels de Boer verspreid worden. In evolutionaire termen, memen met een beperkt spectrum aan effecten zullen plaats maken voor breed-spectrum-memen. Wellicht is het q-meme dus zo succesvol omdat niemand, zelfs fysici niet, weet hoe de quantumtheorie precies moet worden geïnterpreteerd!
En juist dit onbepaalde q-meme dwingt mij ertoe dit blog te beëindigen met één bepaald element: de trailer van de nieuwe James Bondfilm.