Zijn wetenschap en televisie met elkaar te verenigen? Is het mogelijk om een programma te maken dat voldoet aan de kijkcijferwensen van de omroepbazen en dat tegelijkertijd recht doet aan wetenschap? De tot nu toe gevonden oplossingen voor deze vraag zetten het spektakel centraal. In Mythbusters en Braniac wordt een jeugdig publiek aan de buis gebonden met snel gemonteerde beelden van ontploffingen, waanzinnige experimenten en flitsende vrouwen. Maar met iedere explosie wordt de wetenschappelijke inhoud verder ondermijnt. En hoe leuk de programma’s ook zijn om samen met je kinderen te kijken, mij bekruipt altijd de drang om alles van genuanceerder commentaar te voorzien.
Bezoek DAT KAN BETER!
Dat kan beter van de VPRO is een volgende en wat mij betreft betere poging tot kijkbuiswetenschap. In ieder geval verenigt de slogan van het programma televisie met wetenschappelijk positivisme: “Programma over de wens om alles beter te maken dan het is.” Die invalshoek is goed gekozen. Wetenschap krijgt vooral hoge kijkcijfers en een goede beoordeling op het moment dat haar vondsten de wereld beter maken dan ze is. En terecht, want wetenschap bedrijven puur om het weten leidt weliswaar tot een verrukkelijke verrijking van de geest, maar pas als wetenschappelijke resultaten kunnen worden omgezet in vermindering van ziekte en verbetering van levensomstandigheden mag wetenschap aanspraak maken op de financiële middelen van een maatschappij.
Catolijn Jonker, hoogleraar Kunstmatige Intelligentie, was in de eerste aflevering een schoolvoorbeeld van een briljant wetenschapper. Haar onderzoek richt zich op de mogelijkheden om het menselijk geheugen te verbeteren en uit te breiden. Ze vroeg zich daarbij niet af hoe ons geheugen precies werkt, maar vooral hoe het versterkt en uitgebreid kan worden met technologische middelen. Ze had naar mijn mening veel meer aan het woord moeten komen. Vooral omdat haar benadering goed aansluit bij het filosofisch externalisme.
Externalisme is het idee dat geestprocessen hun vorm krijgen door de interactie tussen het menselijke brein, lichaam en de omgeving waarin dat brein en lichaam zich bevinden. Het geheugen bevindt zich volgens het externalisme slechts voor een deel binnen ons schedeldak. De rest bevindt zich in het van het lichaam en daarbuiten. En het is de interactie tussen buitenwereld, lichaam en brein die bepaalt hoe herinneringen zich aan ons voordoen. Doordat Jonker zich richt op mogelijke externe uitbreidingen van het geheugen, en de manier waarop de interactie tussen mens en technologie plaatsvindt bestudeert zij het geheugen zoals een medicus het lichaam bestudeert, gericht op verbetering en daardoor inzicht krijgend in de werking.
Het contrast met Jaap Murre, hoogleraar Theoretische Neuropsychologie, was groot. Murre is dan ook een uitgesproken internalist:
“Waar zit het geheugen? Het geheugen zit in de hersenen. Mensen denken altijd dat het op bepaalde plekken zit. Maar het geheugen is eigenlijk verspreid in de netwerken tussen de zenuwcellen. Dus de zenuwcellen zijn met elkaar verbonden en die verbindingspunten vormen met elkaar grote netwerken en iedere geheugeninhoud zit in één zo’n netwerk.”
Laat ik, om het verschil tussen internalisme en externalisme duidelijk te maken, wat termen onderscheiden. Dat waarvan we ons bewust worden als we ons iets herinneren noem ik de herinnering. Alle fysieke componenten die aan de herinnering ten grondslag liggen noem ik het geheugen. Internalisten en externalisten zijn het over veel zaken eens. Zo gaat de discussie over de inhoud van de herinnering. De discussie gaat ook niet over de vraag of menselijke hersencellen noodzakelijk betrokken zijn bij menselijke herinneringen. Beiden zien hersencellen als onontbeerlijk. Alleen, volgens externalisten wordt de specifieke inhoud van een herinnering mede bepaald door andere fysieke componenten dan hersencellen. Met andere woorden, externalisten zeggen dat hersencellen een noodzakelijke voorwaarde zijn voor het geheugen, maar geen voldoende voorwaarde. De herinnering is, net als andere geestelijke vermogens, voor haar werking en inhoud afhankelijk van de rest van het lichaam en de buitenwereld.
Laat ik mijn antwoord op de vraag “Waar was u toen u hoorde van de aanslagen op 11 september?” als voorbeeld nemen. De eerste keer dat ik deze vraag hoorde zat ik achter mijn laptop te kijken naar Uitzendinggemist.nl. Onmiddellijk zag ik mijzelf in mijn herinnering weer zitten op de bank tegenover de tv. Ik wist zelfs nog wat ik indertijd dacht: “Dit is het begin van iets vreselijks…” Maar toen ik het beeld van mijn geheugen overzag begonnen mij ongerijmdheden op te vallen. Ik zat in mijn herinnering in de kamer van het huis waar ik nu woon, maar daar woonde ik ten tijde van 9/11 niet. De tv in mijn herinnering was de tv die ik nu bezit, maar die bezat ik toen niet, of wel? En welke tv dan wel? De bank was ook de bank van nu, maar hadden we die toen al? Stukje bij beetje de- en reconstrueerde ik de eerste herinnering. Ik wiste in mijn gedachten locatie, meubels en kleuren, en verving ze door oudere exemplaren.
In dit voorbeeld komt de uiteindelijke herinnering tot stand door een complexe, gelaagde interactie van mijn brein met de huidige omgeving. In mijn oude woning met de oude meubels en apparaten had mijn herinnering er ongetwijfeld anders uitgezien. Toch zou een internalist kunnen volhouden dat de bewustzijnsinhoud afhangt van de activiteit van de hersencellen, en nergens anders van. Dat die activiteit in iedere omgeving verschillend is, zo argumenteert de internalist, is logisch, want de activiteit van hersencellen hangt nu eenmaal van de omgeving af. Externalisten zijn het hier mee eens, maar gaan een stap verder. De rol die de omgeving speelt verschilt niet principieel van de rol die hersencellen spelen. De fysieke interactie die mensen met hun omgeving hebben is net zo bepalend voor de inhoud van hun bewustzijn, als de interactie tussen verschillende gedeelten van de hersenen. De grens die internalisten rond het neurale weefsel trekken verleggen externalisten tot rond de aspecten van de omgeving waarmee een interactie mogelijk is.
Wellicht helpt het volgende voorbeeld. Stel, mijn herinnering over 11 september wordt gestuurd door een hersengebiedje waarvan de werking niet tot mijn bewustzijn doordringt, maar dat wel van invloed is op de inhoud ervan. Is dat gebiedje onderdeel van mijn geheugen? Uiteraard, daarover zijn internalisten en externalisten het eens. Echter, externalisten zien geen principieel verschil tussen dit gebiedje en aspecten in de buitenwereld die op het geheugen van invloed zijn. Dus mijn huidige woonomgeving die mijn herinneringen stuurt en vormgeeft is onderdeel van mijn geheugen. De fysieke interactie tussen hersengebieden verschilt in de ogen van externalisten niet principieel van de fysieke interactie die we met onze omgeving hebben. Het feit dat ik iedere dag in mijn huis rondloop, tv kijk en op de bank neerplof bepaalt mede de vorm van mijn herinneringen. Dat die invloed er is dringt niet tot mijn bewustzijn door, maar dat geldt ook voor zoveel processen in mijn hoofd. Freud had gelijk, al wees hij teveel naar binnen. Het onderbewuste bevindt zich voor een deel buiten mijn lijf, het buitenbewuste, zeg maar.
De les is dat de hersenen een uitermate belangrijk orgaan zijn, want zonder hersenen geen menselijk bewustzijn en geen menselijk geheugen. Maar, en let op dit maar, bij geheugen en bewustzijn komt meer kijken dan de hersenen. Net zoals hart en longen optimaal functioneren bij een bepaald zuurstof percentage en luchtdruk, zo functioneert het geheugen het best in een mnemonische milieu, een bepaald lijf in een bepaalde omgeving.
Desgevraagd schatte Murre de inhoud van het menselijk geheugen:
“Als je een deel van het geheugen omzet in bytes, kom je uit op duizend harde schijven van een moderne computer.”
Ik weet niet precies hoe het programma gemonteerd is, maar in de uitgezonden context is het natuurlijk een vreemde schatting. Wat is nu een byte in termen van hersencellen? Acht hersencellen? Acht verbindingen? Acht synapsen? En dan nog, wat stelt een byte voor? Dit is een prachtig voorbeeld van hoe de computermetafoor ons denken over de menselijke geest stuurt (ook een vorm van externalisme, overigens!). Hersenen zijn een onderdeel van het proces dat herinneringen produceert, een onderdeel en niet het hele proces.
Iets vergelijkbaars geldt voor het menselijk bewustzijn. Ook bewustzijn komt volgens externalisten niet tot stand door het brein alleen. Om de positie van externalisten te verduidelijken zal ik een extreme stelling innemen: Van de buitenwereld die we ervaren komt slechts een fractie in de hersenen binnen. Natuurlijk, het bewustzijn lijkt een imposante hoeveelheid informatie te bevatten, maar niets is minder waar. Dit wordt mooi geïllustreerd door de volgende twee video's rond change blindness:
Change Blindness; you cannot be aware of everything
We denken dat we alles zien, maar we zien niet alles. We hoeven ook niet alles te zien. Zolang de wereld er is kunnen we steeds bij de benodigde informatie komen. We slaan niets intern op, maar scannen met onze zintuigen desgewenst de omgeving af. Ons brein is geëvolueerd in een omgeving die in de belangrijkste opzichten stabiel was, en dus als basis voor het bewustzijn dienst kon doen. De vraag hoe wij ons aan de omgeving koppelen is daarom vele malen interessanter dan de vraag hoe de hersenen een mooi product afleveren. Murre:
“Je moet je voorstellen, je hebt die miljarden cellen die staan te vuren. Dat is een enorme chaos in feite. En het is dus prachtig dat bewustzijn, wat we eigenlijk meemaken, daar behoorlijk veel structuur in weet aan te brengen. Het lijkt wel erg, maar als je ziet hoeveel erger het is in de hersenen. De hersenen leveren uiteindelijk een heel mooi product af waar we ons dan bewust van zijn en waar we dan ook nog wat over kunnen zeggen.”
Het tegenovergestelde is waar. De hersenen doen bijna niets. De buitenwereld is stabiel, en daardoor is ons bewustzijn stabiel. Als het te druk wordt in je geest zoek dan structuur in de buitenwereld, is een goed advies. Begin met het opruimen van de kamer.
Daarom is de onderzoeksvraag van Catolijn Jonker zo interessant. Hoe verloopt de interactie tussen ons brein en de buitenwereld? Hoe moet een apparaat eruit zien dat ons geheugen versterkt? Kunnen we ons direct koppelen aan een encyclopedie, aan Wikipedia? Hoe sluiten we een gehoorapparaat aan op de gehoorzenuw? Hoe kan technologie onze omgang met de sociale wereld verrijken? Het onderzoek naar dergelijke vragen zal meer aan het licht brengen dan rechtstreeks onderzoek aan de binnenwereld, ook al wordt dat laatste ondersteunt door steeds betere hersenscans. Dat is de belofte van het externalisme.
Daarom is Dat kan beter een prachtige titel voor een wetenschapsprogramma. Zeker voor de menselijke geest geldt dat door onderzoek naar hoe het beter kan, wordt blootgelegd hoe het zit. Kijken dus!
Televisie uitzending Dat kan beter
Bezoek DAT KAN BETER!
Dat kan beter van de VPRO is een volgende en wat mij betreft betere poging tot kijkbuiswetenschap. In ieder geval verenigt de slogan van het programma televisie met wetenschappelijk positivisme: “Programma over de wens om alles beter te maken dan het is.” Die invalshoek is goed gekozen. Wetenschap krijgt vooral hoge kijkcijfers en een goede beoordeling op het moment dat haar vondsten de wereld beter maken dan ze is. En terecht, want wetenschap bedrijven puur om het weten leidt weliswaar tot een verrukkelijke verrijking van de geest, maar pas als wetenschappelijke resultaten kunnen worden omgezet in vermindering van ziekte en verbetering van levensomstandigheden mag wetenschap aanspraak maken op de financiële middelen van een maatschappij.
Catolijn Jonker, hoogleraar Kunstmatige Intelligentie, was in de eerste aflevering een schoolvoorbeeld van een briljant wetenschapper. Haar onderzoek richt zich op de mogelijkheden om het menselijk geheugen te verbeteren en uit te breiden. Ze vroeg zich daarbij niet af hoe ons geheugen precies werkt, maar vooral hoe het versterkt en uitgebreid kan worden met technologische middelen. Ze had naar mijn mening veel meer aan het woord moeten komen. Vooral omdat haar benadering goed aansluit bij het filosofisch externalisme.
Externalisme is het idee dat geestprocessen hun vorm krijgen door de interactie tussen het menselijke brein, lichaam en de omgeving waarin dat brein en lichaam zich bevinden. Het geheugen bevindt zich volgens het externalisme slechts voor een deel binnen ons schedeldak. De rest bevindt zich in het van het lichaam en daarbuiten. En het is de interactie tussen buitenwereld, lichaam en brein die bepaalt hoe herinneringen zich aan ons voordoen. Doordat Jonker zich richt op mogelijke externe uitbreidingen van het geheugen, en de manier waarop de interactie tussen mens en technologie plaatsvindt bestudeert zij het geheugen zoals een medicus het lichaam bestudeert, gericht op verbetering en daardoor inzicht krijgend in de werking.
Het contrast met Jaap Murre, hoogleraar Theoretische Neuropsychologie, was groot. Murre is dan ook een uitgesproken internalist:
“Waar zit het geheugen? Het geheugen zit in de hersenen. Mensen denken altijd dat het op bepaalde plekken zit. Maar het geheugen is eigenlijk verspreid in de netwerken tussen de zenuwcellen. Dus de zenuwcellen zijn met elkaar verbonden en die verbindingspunten vormen met elkaar grote netwerken en iedere geheugeninhoud zit in één zo’n netwerk.”
Laat ik, om het verschil tussen internalisme en externalisme duidelijk te maken, wat termen onderscheiden. Dat waarvan we ons bewust worden als we ons iets herinneren noem ik de herinnering. Alle fysieke componenten die aan de herinnering ten grondslag liggen noem ik het geheugen. Internalisten en externalisten zijn het over veel zaken eens. Zo gaat de discussie over de inhoud van de herinnering. De discussie gaat ook niet over de vraag of menselijke hersencellen noodzakelijk betrokken zijn bij menselijke herinneringen. Beiden zien hersencellen als onontbeerlijk. Alleen, volgens externalisten wordt de specifieke inhoud van een herinnering mede bepaald door andere fysieke componenten dan hersencellen. Met andere woorden, externalisten zeggen dat hersencellen een noodzakelijke voorwaarde zijn voor het geheugen, maar geen voldoende voorwaarde. De herinnering is, net als andere geestelijke vermogens, voor haar werking en inhoud afhankelijk van de rest van het lichaam en de buitenwereld.
Laat ik mijn antwoord op de vraag “Waar was u toen u hoorde van de aanslagen op 11 september?” als voorbeeld nemen. De eerste keer dat ik deze vraag hoorde zat ik achter mijn laptop te kijken naar Uitzendinggemist.nl. Onmiddellijk zag ik mijzelf in mijn herinnering weer zitten op de bank tegenover de tv. Ik wist zelfs nog wat ik indertijd dacht: “Dit is het begin van iets vreselijks…” Maar toen ik het beeld van mijn geheugen overzag begonnen mij ongerijmdheden op te vallen. Ik zat in mijn herinnering in de kamer van het huis waar ik nu woon, maar daar woonde ik ten tijde van 9/11 niet. De tv in mijn herinnering was de tv die ik nu bezit, maar die bezat ik toen niet, of wel? En welke tv dan wel? De bank was ook de bank van nu, maar hadden we die toen al? Stukje bij beetje de- en reconstrueerde ik de eerste herinnering. Ik wiste in mijn gedachten locatie, meubels en kleuren, en verving ze door oudere exemplaren.
In dit voorbeeld komt de uiteindelijke herinnering tot stand door een complexe, gelaagde interactie van mijn brein met de huidige omgeving. In mijn oude woning met de oude meubels en apparaten had mijn herinnering er ongetwijfeld anders uitgezien. Toch zou een internalist kunnen volhouden dat de bewustzijnsinhoud afhangt van de activiteit van de hersencellen, en nergens anders van. Dat die activiteit in iedere omgeving verschillend is, zo argumenteert de internalist, is logisch, want de activiteit van hersencellen hangt nu eenmaal van de omgeving af. Externalisten zijn het hier mee eens, maar gaan een stap verder. De rol die de omgeving speelt verschilt niet principieel van de rol die hersencellen spelen. De fysieke interactie die mensen met hun omgeving hebben is net zo bepalend voor de inhoud van hun bewustzijn, als de interactie tussen verschillende gedeelten van de hersenen. De grens die internalisten rond het neurale weefsel trekken verleggen externalisten tot rond de aspecten van de omgeving waarmee een interactie mogelijk is.
Wellicht helpt het volgende voorbeeld. Stel, mijn herinnering over 11 september wordt gestuurd door een hersengebiedje waarvan de werking niet tot mijn bewustzijn doordringt, maar dat wel van invloed is op de inhoud ervan. Is dat gebiedje onderdeel van mijn geheugen? Uiteraard, daarover zijn internalisten en externalisten het eens. Echter, externalisten zien geen principieel verschil tussen dit gebiedje en aspecten in de buitenwereld die op het geheugen van invloed zijn. Dus mijn huidige woonomgeving die mijn herinneringen stuurt en vormgeeft is onderdeel van mijn geheugen. De fysieke interactie tussen hersengebieden verschilt in de ogen van externalisten niet principieel van de fysieke interactie die we met onze omgeving hebben. Het feit dat ik iedere dag in mijn huis rondloop, tv kijk en op de bank neerplof bepaalt mede de vorm van mijn herinneringen. Dat die invloed er is dringt niet tot mijn bewustzijn door, maar dat geldt ook voor zoveel processen in mijn hoofd. Freud had gelijk, al wees hij teveel naar binnen. Het onderbewuste bevindt zich voor een deel buiten mijn lijf, het buitenbewuste, zeg maar.
De les is dat de hersenen een uitermate belangrijk orgaan zijn, want zonder hersenen geen menselijk bewustzijn en geen menselijk geheugen. Maar, en let op dit maar, bij geheugen en bewustzijn komt meer kijken dan de hersenen. Net zoals hart en longen optimaal functioneren bij een bepaald zuurstof percentage en luchtdruk, zo functioneert het geheugen het best in een mnemonische milieu, een bepaald lijf in een bepaalde omgeving.
Desgevraagd schatte Murre de inhoud van het menselijk geheugen:
“Als je een deel van het geheugen omzet in bytes, kom je uit op duizend harde schijven van een moderne computer.”
Ik weet niet precies hoe het programma gemonteerd is, maar in de uitgezonden context is het natuurlijk een vreemde schatting. Wat is nu een byte in termen van hersencellen? Acht hersencellen? Acht verbindingen? Acht synapsen? En dan nog, wat stelt een byte voor? Dit is een prachtig voorbeeld van hoe de computermetafoor ons denken over de menselijke geest stuurt (ook een vorm van externalisme, overigens!). Hersenen zijn een onderdeel van het proces dat herinneringen produceert, een onderdeel en niet het hele proces.
Iets vergelijkbaars geldt voor het menselijk bewustzijn. Ook bewustzijn komt volgens externalisten niet tot stand door het brein alleen. Om de positie van externalisten te verduidelijken zal ik een extreme stelling innemen: Van de buitenwereld die we ervaren komt slechts een fractie in de hersenen binnen. Natuurlijk, het bewustzijn lijkt een imposante hoeveelheid informatie te bevatten, maar niets is minder waar. Dit wordt mooi geïllustreerd door de volgende twee video's rond change blindness:
Change Blindness; you cannot be aware of everything
We denken dat we alles zien, maar we zien niet alles. We hoeven ook niet alles te zien. Zolang de wereld er is kunnen we steeds bij de benodigde informatie komen. We slaan niets intern op, maar scannen met onze zintuigen desgewenst de omgeving af. Ons brein is geëvolueerd in een omgeving die in de belangrijkste opzichten stabiel was, en dus als basis voor het bewustzijn dienst kon doen. De vraag hoe wij ons aan de omgeving koppelen is daarom vele malen interessanter dan de vraag hoe de hersenen een mooi product afleveren. Murre:
“Je moet je voorstellen, je hebt die miljarden cellen die staan te vuren. Dat is een enorme chaos in feite. En het is dus prachtig dat bewustzijn, wat we eigenlijk meemaken, daar behoorlijk veel structuur in weet aan te brengen. Het lijkt wel erg, maar als je ziet hoeveel erger het is in de hersenen. De hersenen leveren uiteindelijk een heel mooi product af waar we ons dan bewust van zijn en waar we dan ook nog wat over kunnen zeggen.”
Het tegenovergestelde is waar. De hersenen doen bijna niets. De buitenwereld is stabiel, en daardoor is ons bewustzijn stabiel. Als het te druk wordt in je geest zoek dan structuur in de buitenwereld, is een goed advies. Begin met het opruimen van de kamer.
Daarom is de onderzoeksvraag van Catolijn Jonker zo interessant. Hoe verloopt de interactie tussen ons brein en de buitenwereld? Hoe moet een apparaat eruit zien dat ons geheugen versterkt? Kunnen we ons direct koppelen aan een encyclopedie, aan Wikipedia? Hoe sluiten we een gehoorapparaat aan op de gehoorzenuw? Hoe kan technologie onze omgang met de sociale wereld verrijken? Het onderzoek naar dergelijke vragen zal meer aan het licht brengen dan rechtstreeks onderzoek aan de binnenwereld, ook al wordt dat laatste ondersteunt door steeds betere hersenscans. Dat is de belofte van het externalisme.
Daarom is Dat kan beter een prachtige titel voor een wetenschapsprogramma. Zeker voor de menselijke geest geldt dat door onderzoek naar hoe het beter kan, wordt blootgelegd hoe het zit. Kijken dus!
Televisie uitzending Dat kan beter
Posts
Geen opmerkingen:
Een reactie posten